Pierwsza ekspertyza kryminalistyczna z zastosowaniem badań genetycznych, zwana “odciskiem genetycznym” (DNA fingerprinting) została wykonana w Polsce przez naukowców z IGC PAN.
Historia badań genetycznych wykorzystywanych na potrzeby medycyny sądowej w kryminalistyce liczy już ponad trzy dekady. Pierwsza ekspertyza kryminalistyczna z zastosowaniem badań genetycznych została wydana w 1989 r. na podstawie wyniku analizy zwanej “odciskiem genetycznym” (DNA fingerprinting) przeprowadzonej przez prof. Ryszarda Słomskiego z IGC PAN, który jako pierwszy w kraju wdrożył badania DNA do identyfikacji osobniczej.
Inspiracja do wdrażania innowacji
W drugiej połowie lat osiemdziesiątych genetyka człowieka przeżywała prawdziwy rozkwit. Polscy naukowcy z wielkim zaciekawieniem przyglądali się pionierskim pracom z zakresu identyfikacji osób opartej o badania DNA. Prof. Alec Jeffreys z Uniwersytetu Leicester w Wielkiej Brytanii w 1985 r. wykazał, że w genomie człowieka występują powtórzenia, charakterystyczne dla poszczególnych osób w populacji. Metodę ich uwidocznienia poprzez hybrydyzację z sondą molekularną określił jako DNA fingerprinting.
Trudne początki
Okazją do dyskusji i rozwoju badań nad wprowadzeniem w Polsce nowej technologii badań DNA w medycynie sądowej i kryminalistyce była katastrofa lotnicza polskiego samolotu pasażerskiego w 1987 r. w wyniku której śmierć poniosły 183 osoby. Z uwagi na rozmiar zniszczeń i brak wystarczających narzędzi badawczych nie udało się zidentyfikować wielu ofiar tej tragedii.
Badania molekularne dotyczące identyfikacji osób podjęto w IGC PAN na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku. W Polsce było to wówczas jedyne miejsce prowadzenia takich badań. O przełomowości tego wydarzenia świadczą publikacje w prestiżowych czasopismach naukowych oraz fakt zainteresowania nimi polskich sądów i policji.
W ten sposób stanowisko Prof. dr hab. Ryszarda Słomskiego – pioniera badań DNA i czołowego naukowca z IGC PAN, zachęcającego do wprowadzenia innowacyjnych metod identyfikacji osób, w końcu trafiło na podatny grunt.
Istotnym etapem badań było pozyskanie materiału biologicznego, z którego można było wyizolować materiał genetyczny, analizowany początkowo z zastosowaniem metod hybrydyzacyjnych, łączących hydrolizę DNA z rozdziałem elektroforetycznym i hybrydyzacją z krótkimi fragmentami DNA (sondami). Z czasem zastąpiono je, po wdrożeniu reakcji PCR, metodami amplifikacyjnymi, które są obecnie stosowane i szerokorozpowszechnione.
Rozkwit badań DNA w kryminalistyce
W wyniku rozwoju technik badawczych możliwa stała się identyfikacja osób z bardzo wysokim prawdopodobieństwem graniczącym ze 100%-ową pewnością, w odróżnieniu od wcześniejszych badań serologicznych, które pozwalały na wykluczenie z prawdopodobieństwem 90%, a potwierdzenie zgodności układów grupowych krwi mogło wynikać z przypadku. Dzięki badaniom genetycznym każdy zabezpieczony ślad materiału biologicznego będący źródłem DNA, jak płyny ustrojowe, fragmenty tkanek, wydaliny lub wydzieliny, może być obecnie dowodem w sprawie. Najczęściej wykorzystywany materiał DNA do badań genetycznych pochodzi z krwi, śliny oraz nasienia. Postęp w naukach biologicznych i rozwój technologiczny ostatnich 30 lat dostarczyły nowych metod analizy DNA, które uszczegółowiły wyniki badań genetycznych oraz doprowadziły do skrócenia czasu analizy laboratoryjnej do kilku godzin, przy jednoczesnym wzroście czułości metod. Umożliwia to uzyskanie rzetelnych wyników ze śladowej ilości materiału DNA.
Efekty i wymiar społeczny
Obecnie badania genetyczne stosowane są do identyfikacji sprawców przestępstw, identyfikacji zwłok (materiał do badań genetycznych może być pobrany pośmiertnie), ustalenia pokrewieństwa, identyfikacji osób ukrywających swoją tożsamość, a także identyfikacji osób nie pamiętających swojego imienia i nazwiska. Badania genetyczne pozwalają na powiązanie sprawcy z miejscem przestępstwa, a w przyszłości prowadzone obecnie badania, dotyczące ustalenia koloru oczu, koloru i struktury włosów czy przynależności do grup etnicznej pomogą ustalić wygląd osoby na podstawie sekwencji DNA.
O tym, jak duży zasięg i potencjał mają badania genetyczne w medycynie sądowej i kryminalistyce zainicjowane w IGC PAN świadczy np. Polska Baza Danych DNA Centralnego Laboratorium Policji, w której gromadzi się i przetwarza profile genetyczne. Na dzień 31.12.2019 r. zarejestrowanych było 112 669 profili DNA.